ضرب المثل “من ندیم توام نه ندیم بادمجان”

به همراه تفسیر ادبی و ریشه یابی

شرح: این اخذ شده از رساله دلگشای عبید زاكانی می باشد، ضرب المثل “من ندیم توام نه ندیم بادمجان”، نوکر بادمجان به كسانی كه به اقتضای زمان در زندگی خود تابع هیچ اصل و اساس معقولی نباشند و هر طرف که منافعشان باشد به همان سوی می روند، اطلاق می گردد.
حکایت است که سلطان محمود را در زمان گرسنگی بادمجان بورانی پیش آوردند، خوشش آمد و بگفت: بادمجان طعامی است خوش.
در همان لحظه ندیمی در مدح بادمجان فصلی پرداخت و چون سیر شد گفت: بادنجان چیز خیلی مضری است.
ندیم، دوباره در مضرت بادمجان مبالغتی تمام كرد. سلطان فرمود: ای مردك نه این زمان كه مدحش می گفتی؟ گفت: من ندیم توام نه ندیم بادمجان، مرا چیزی باید گفت كه ترا خوش آید نه بادمجان را. شرحی بود بر ضرب المثل های کهن پارسی

(زیر کاسه نیم کاسه ای است)

مرجع ضرب المثل های فارسی

شرح: ضرب المثل “زیر کاسه نیم کاسه ای است”، زمانیکه احساس شود نیرنگ و فریب در کار است، از این ضرب المثل استفاده می شود. در قدیم بدلیل نبودن یخچال، مردم مواد غذایی فاسد شدنی را در کاسه می ریختند و کاسه ها را دور از دسترس ساکنان خانه و به ویژه کودکان در سردابه ها و زیرزمین ها، نگه می داشتند و کاسه های بزرگ را وارونه بر روی آنها قرار می دادند تا از گرد و غبار و حشرات و حیوانات موذی در امان بمانند. با این روش گرمای محتویات آن تا مدتی به همان درجه و میزان اولیه باقی می ماند.
بدین لحاظ در گذشته اگر کسی می دید که کاسه بزرگی در آشپزخانه وارونه قرار گرفته است به قیاس کاسه های موجود در زیر زمین، گمان می کرد که در زیر آن نیز باید نیم کاسه ای وجود داشته باشد که به این شکل گذاشته شده است، ولی چون این کار در آشپزخانه معمول نبود و نیست، در این مورد مطمئن نبود و لذا این کار را حقه و فریبی میپنداشت و در صدد یافتن علت آن بر می آمد.
از این رو رفته رفته جمله “زیر کاسه نیم کاسه ای است” به معنای وجود نیرنگ و فریب در کار، در میان مردم به صورت ضرب المثل در آمده و در موارد وجود شبهه ای در کار مورد استفاده قرار گرفت. شرحی بود بر ضرب المثل های پارسی

ضرب المثل “چوب توی آستین کردن”

به همراه تفسیر و ریشه یابی

شرح: ضرب المثل “چوب توی آستین کردن”، برای تهدید کسی به تنبیه شدن به کار می رود. زمان قاجار یکی از انواع تنبیه خلاف کاران چوب در آستین کردن وی بوده است. ترتیب آن نیز چنین بود که دو دست محکوم را به شکل افقی نگاه می داشتند و سپس چوبی محکم و خم نشدنی را به موازات دستهای محکوم از یک آستین لباس او وارد کرده و از آستین دیگرش خارج می کردند. سپس مچ دست ها را با طنابی محکم به آن چوب می بستند تا محکوم دیگر نتواند دست هایش را به چپ و راست یا بالا و پایین حرکت دهد و یا آنها را خم کند.
پس از آن، مدتی او را در جایی رو باز نگاه میداشتند تا پشه و مگس و دیگر حشرات مزاحم و چندش آور بر سر و صورتش بنشینند و او نتواند آن ها را از خود براند. دست های محکوم به دلیل بی حرکت ماندن پس از مدتی کرخت و بی حس می شد و هجوم و حملات پشه ها و مگس هابر سر و صورتش آن اندازه ناراحت کننده و چندش آور می گردید که دیری نمیگذشت که فریادش به آسمان بلند می شد و درخواست عفو و بخشش می کرد. شرحی بود بر ضرب المثل های پارسی